Stichting en installaties
Gemaal Lely is in de periode 1928 -1929 gebouwd in opdracht van de toenmalige Dienst Der Zuiderzeewerken. De in werkingstelling vond plaats op 10 februari 1930. Het gemaal is genoemd naar ir. Cornelis Lely (1854-1929), geestelijk vader van het plan tot gedeeltelijke inpoldering en drooglegging van de Zuiderzee en onder andere voorzitter van de Zuiderzeevereniging en Minister van Waterstaat van 1913 - 1918, in welke periode de Zuiderzeewet die deze drooglegging regelde werd aangenomen. Samen met het gemaal Leemans pompte de Lely in zes maanden de Wieringermeerpolder droog. Een actie die direct na de Tweede Wereldoorlog herhaald moest worden na de inundatie van de polder door de Duitsers. De installatie bestond aanvankelijk uit drie centrifugaalpompen met betonnen slakkenhuizen, fabrikaat Werkspoor Amsterdam, elk met een capaciteit van 400 m3/min. Bij een opvoerhoogte van 6,00 m. De aandrijving vond plaats met elektromotoren van NV Elektrotechnische Industrie v/h/ Willem Smit. In 1988 zijn de pompen voorzien van nieuwe verbeterde waaiers en zijn de elektromotoren vervangen door ASEA motoren type MBR 500 M met een vermogen van 630 kW. De overbrenging vond plaats met eveneens toen nieuw geplaatste Flender haakse tandwielkasten. De capaciteit werd daarmee op 500 m3/min. per pomp gebracht. In 2019 werden de motoren vervange door Direct-Drive elektromotoren van DAC Electric met een vermogen van 750 kW.

Situatie en ensemble
Het gemaal is gelegen vlak bij Medemblik op de plaats van samenkomst van drie hoofdwatergangen: de Westfriese Vaart, de Medemblikkervaart en de Hoekvaart en vormt daar een bekend landmark van waterstaatkundige origine. Het bemaalt samen met het bij Den Oever gelegen gemaal Leemans de Wieringermeerpolder. Lozing vindt plaats, via persleidingen onder de weg Medemblik-Den Oever en de Wieringermeerdijk, naar een van noodschuiven voorzien uitstroomhoofd in het Ijsselmeer. Naast het gemaal bevinden zich vier dienstwoningen, ontworpen door prof. Ir. M.J. Granpré Moliére. Voorts maakt een stuwen- en schuivencomplex aan de instroomzijde deel uit van het ensemble.

Gebouw
De onderbouw bestaat uit een gewapend betonconstructie waarin zich de instromingen naar de pompen, de zuigkelders, de pompslakkenhuizen en de pompenkelders bevinden. Het hierop door ir. D. Roosenburg ontworpen gebouw past in de stijl van het Nieuwe Bouwen en bestaat uit een aantal functioneel gestapelde ruimten met meerdere verdiepingsniveaus. Oorspronkelijk bevond zich op één van de bovenverdiepingen een schakelstation ten behoeve van de gemeente Medemblik. Deze ruimte is nu leeg. Naast de grote centrale machinehal zijn er diverse dienstruimten met onder andere een grote transformatorruimte. Zowel de binnen- als de buitenmuren zijn gemaakt van ter plaatse, in een ruwe kist, gestorte beton. De gevels zijn wit geschilderd. De diverse gevelopeningen zijn zeer functioneel toegepast en vormgegeven. Het gebouw is voorzien van een met mastiek afgewerkt plat betonnen dak. Afgezien van enkele ondergeschikte wijzigingen verkeert het gebouw in nagenoeg originele staat.

Waardestelling
Het gemaal Lely is voor de bemalingsgeschiedenis van Nederland van groot belang als voorbeeld van een groot poldergemaal met elektrisch aangedreven centrifugaalpompen met vroege toepassing van betonnen slakkenhuizen. De waarde wordt versterkt door de bijzondere kwaliteit van de vormgeving, de herkenbare landschappelijke situering en de aanwezigheid van dienstwoningen en verdeelwerken. Daarnaast heeft het gemaal een symboolfunctie voor de drooglegging - tot tweemaal toe - van de Wieringermeerpolder.