Dieselaandrijving.... hoe lang nog?

De introductie rond 1900 van de verbrandingsmotor, kort daarop gevolgd door de elektromotor, in de bemalingstechniek luidde het einde in van de toenmalige stoomaandrijving. Op zijn beurt wacht nu de dieselmotor eenzelfde lot. In veel gemalen die oorspronkelijk met een dieselmotor werden aangedreven, heeft de elektromotor de aandrijving overgenomen.

Dieselmotoren zijn in gemalen een zeldzaamheid geworden en zullen naar verwachting binnen 10 jaar nagenoeg geheel verdwenen zijn.

Sinds 2010 zijn niet minder dan 23 dieselgemalen geamoveerd of van elektrische aandrijving voorzien. Daarmee dreigt tevens een belangrijk onderdeel van ons (cultuur)historisch watererfgoed verloren te gaan. De Nederlandse Gemalen stichting (NGS) wil trachten dit te voorkomen.

Historie

Vanaf de 16e eeuw wordt laag-Nederland door bemaling drooggehouden. De ooit meer dan 1000 poldermolens die hiervoor zorgden werden vanaf omstreeks 1850 meer en meer verdrongen door stoomgemalen.
De introductie rond 1900 van de verbrandingsmotor en de elektromotor in de bemalingstechniek luidde het einde in van het gebruik van stoomaandrijving. Van de ooit meer dan 100 stoomgemalen zijn er thans nog negen over, waarvan slechts één functioneel. Op zijn beurt wacht nu de verbrandingsmotor eenzelfde lot. In veel gemalen die oorspronkelijk met een verbrandingsmotor, meestal een dieselmotor, werden aangedreven, heeft als gevolg van de uitbreiding en versterking van het elektriciteitsnetwerk de elektromotor de aandrijving overgenomen. Daarnaast hebben andere historische- en technische ontwikkelingen, zoals de beide oliecrises van 1973 en 1979 en de opkomst van de automatisering van de bedrijfsvoering, milieueisen en regelgeving rondom de arbeidsomstandigheden van het bedienend personeel hierbij een grote rol gespeeld. Een bijkomend – en vaak doorslaggevend – aspect is het op een gegeven moment niet meer voorhanden zijn van reserveonderdelen omdat het betreffende motortype niet gangbaar, c.q. niet meer in productie is. 
Het aantal door dieselmotoren aangedreven gemalen in ons land is dientengevolge enorm – en snel – afgenomen. 

Dieselmotoren als hoofdaandrijving zijn in gemalen een zeldzaamheid geworden. Momenteel telt Nederland nog slechts een 40-tal cultuurhistorisch waardevolle diesel- en/of hybride (diesel + elektrisch) aangedreven gemalen. Gevreesd moet worden dat binnen een periode van omstreeks 10 jaar deze vorm van aandrijving geheel verdwenen zal zijn, een lot dat de voorloper van de dieselmotor, de daaraan nauw verwante zogenoemde zuiggasmotor, al heeft moeten ondergaan. Anders dan bij de stoommachine is van de zuiggasmotor als pompaandrijving bij gemalen zelfs geen enkel exemplaar bewaard gebleven.
Door dieselmotoren aangedreven gemalen vormen hierdoor inmiddels onderdeel van ons (cultuur)historisch watererfgoed, dat aandacht, bescherming en indien mogelijk behoud verdient.

Doelstelling

De hoofddoelstelling van de Nederlandse Gemalenstichting (NGS) is het bevorderen van de kennis over, het inventariseren en documenteren van, en het constructief meewerken aan mogelijk behoud en beheer van waardevolle gemalen. Het kunnen blijven functioneren van dergelijke installaties is hierbij een belangrijk gegeven. Eventueel daarvoor noodzakelijke innovaties en vernieuwingen zijn hiervan een logisch en geaccepteerd gevolg.
De NGS ziet het als een rechtstreeks uit deze doelstelling volgende taak een bijdrage te leveren in de vorm van het meedenken bij voor het waterschap aanvaardbare oplossing(en) voor het aanpassen en/of moderniseren van cultuurhistorisch waardevolle bemalingsinstallaties. De thans met uitsterven bedreigde dieselgemalen vormen in deze context een belangrijk aandachtspunt. 

Watererfgoed

Ondanks dat cultuurhistorie geen kerntaak van de waterschappen is erkennen zij hun maatschappelijke verantwoordelijkheid voor het watererfgoed. De meeste waterschappen hebben dan ook beleid vastgelegd wat betreft het behoud en herstel van de cultuurhistorisch waardevolle elementen in hun beheersgebied.
De hierbij gangbare definitie van watererfgoed luidt: “De karakteristieke, aan water gerelateerde objecten en structuren in het landschap, ontstaan door enerzijds de ‘strijd’ tegen het water en anderzijds het gebruik van water”. De hier bedoelde objecten zijn met name gemalen, sluizen, dijkmagazijnen en poldermolens.
Kennisname van de diverse in dit kader voorgenomen en/of inmiddels uitgevoerde plannen geeft de indruk dat slechts weinig gemalen in dit circuit een rol spelen, laat staan de hierin aanwezige cultuurhistorisch waardevolle technische installaties.
De NGS wil hierover met de waterschappen van gedachten wisselen, niet alleen ten aanzien van de diesel- en hybride aangedreven gemalen maar ook in meer algemene zin waar het gemalen betreft.  

Behoud en restauratie

Net zoals dit bij de ontmanteling en dreigende teloorgang van stoom­gemalen het geval was, hebben zich in veel delen van het land mensen – van diverse pluimage en niet zelden voormalige waterschapmedewerkers – verenigd in stichtingen met als doel behoud van in hun ogen waardevolle gemalen. Meer en meer stellen de waterschappen als voormalige eigenaren zich positief op tegenover dergelijke initiatieven en wordt raad, daad en financiële steun geboden. Het resultaat van de door deze stichtingen en vriendenclubs geleverde inspanningen op het gebied van restauratie en herstel is vaak indrukwekkend en heeft onder andere geleid tot het ontstaan van een aantal prachtige museumgemalen. 
Daarnaast kan gelukkig geconstateerd worden dat een aantal waterschappen door hen afgestoten gemalen en/of installatiedelen zelf in stand houden of een zinvolle andere bestemming geven.
De NGS rekent het zich tot taak een stimulerende en adviserende rol te spelen bij het mogelijk maken van de overdracht van overcomplete gemalen en/of installatiedelen.

Functioneel behoud

De technische- maar ook de gebruikslevensduur van een gemaal is niet onbeperkt. Vóór het soms onvermijdelijk moeten vervangen of afstoten van een gemaal zal in veel gevallen eerst de optie van inno­vatie en aanpassing bezien worden. Hierbij kunnen zich onvermoede doch technisch verantwoorde mogelijkheden en oplossingen voordoen. Deze vragen soms een extra investering maar zijn de moeite waard wanneer sprake is van een monumentale- of technisch cultuurhistorische status van het betreffende object. Dit kan tot een cultuurhistorisch aanvaardbare oplossing leiden waarbij bovendien veel tijdverlies (en ergernis) in de plan- en vergunningenfase voorkomen kan worden. Voorkomen moet echter worden dat door het nastreven van te hoge eisen wat betreft behoud het waterschap zich gedwongen voelt van een voorgenomen aanpassing af te zien en over te  gaan tot het stichten van een nieuw gemaal. Met als mogelijk gevolg het afstoten van het oude gemaal met een vergroot risico op uiteindelijke teloorgang daarvan.
De NGS wil – en kan – in dergelijke gevallen fungeren als meedenkende partner en aandrager van ideeën en heeft daarvoor ook de nodige deskundigheid in huis.

Een voorbeeld hiervan is de onlangs uitgevoerde aanpassing van het boezemgemaal Pijnacker Hordijk te Gouda waar één van de te vervangen dieselmotoren in combinatie met de nieuwe elektrische aandrijving functioneel inzetbaar blijft. De NGS heeft hierbij, naast technische inbreng, een coördinerende rol gespeeld. Een tijdige inschakeling van de NGS is daarbij van belang; zij wil daarom vroegtijdig met de betreffende waterschappen in gesprek komen, ook als er nog geen concrete plannen voorliggen.

Inventarisatie

Om meer zicht te krijgen op de thans nog aanwezige dieselgemalen en de daarin aanwezige aandrijvingen heeft de Nederlandse Gemalenstichting, op basis van de gegevens in haar inventarisatiebestand anno 2020, een overzicht opgesteld van alle diesel- en hybride aangedreven gemalen in Nederland en is een beknopt bureau-onderzoek uitgevoerd naar de verschillende dieselmotoren die daarbij zijn aangetroffen.
Naast de nog functionele in het bezit van de waterschappen zijnde installaties, bijeengebracht in het overzicht Nog functionele verbrandingsmotoren in Nederlandse gemalen, zijn ook de museale en de in particulier bezit (stichtingen) zijnde dieselgemalen in deze inventarisatie betrokken. Deze gegevens zijn samengebracht in het overzicht Dieselaangedreven gemalen in beheer bij stichtingen. Hierdoor ontstaat een totaalbeeld van de verscheidenheid van de in Nederland nog als directe aandrijving aanwezige dieselmotoren in gemalen. De in diverse gemalen nog als noodstroomaggregaat aanwezige dieselmotoren zijn vooralsnog buiten beschouwing gebleven. Dieselmotoren die vanwege historisch behoud nog in sommige gemalen aanwezig zijn, zonder dat zij hierin een functie hebben, zijn in het overzicht Door waterschappen op hun oorspronkelijke locatie bewaarde diesels. Dit vormt de meest bescheiden, elementaire en soms enig haalbare vorm van behoud.

Waardestelling

Het blindelings streven naar behoud van alle thans nog aanwezige dieselinstallaties is niet reëel en bovendien onuitvoerbaar. Om een basis te hebben voor het gericht streven naar behoud van een installatie – in welke vorm dan ook – is een op zijn minst globale waardestelling hiervan noodzakelijk. De NGS heeft hiervoor uitgangspunten en een waarderingschaal opgesteld. Deze globale waardestelling is gebaseerd op twee criteria: oorspronkelijkheid en zeldzaamheid. Deze kunnen als volgt gedefinieerd worden.

Oorspronkelijkheid

Een bemalingsinstallatie is als oorspronkelijk aangemerkt als alle bij de bouw reeds aanwezige opvoer- en aandrijfwerktuigen nu nog ongewijzigd aanwezig zijn en er geen andere werktuigen zijn toegevoegd. Naarmate een gemaal ouder is wordt er meer waarde aan de oorspronkelijkheid toegekend.

Zeldzaamheid

Zeldzaamheid wordt als waardevol beoordeeld als het een motor betreft die in het verleden veel is toegepast, maar waarvan er nu nog maar een beperkt aantal over zijn. Het gaat dan eigenlijk meer over de mate waarin een bepaalde dieselmotor zeldzaam geworden is.

Het criterium zeldzaamheid is per motor(type) apart beoordeeld. Incidentele toepassing van een bepaald merk/fabricaat/type motor die, om wat voor reden dan ook, in een gemaal is toegepast wordt in deze optiek niet als waardevol beoordeeld. Motoren zonder cultuur­historische waarde op dit moment hebben vooralsnog geen waardering gekregen. Echter dit kan in de toekomst veranderen; ook zij mogen niet uit het oog verloren worden en/of buiten de discussie blijven.

Op basis van de voornoemde uitgangspunten en criteria is een zo objectief mogelijk oordeel geveld en is een waarderingsschaal opgesteld welke varieert van A, via AA tot AAA, hetgeen zich grofweg laat vertalen als respectievelijk ‘enigszins waardevol’,  ‘waardevol’ en ‘zeer waardevol’.
Een en ander is samengebracht in het overzicht Nog functionele verbrandingsmotoren in Nederlandse gemalen en is bedoeld als uitgangspunt voor de discussie over hoe omgegaan zou moeten worden met de nog bestaande diesel- en hybride gemalen om te komen tot verantwoord behoud van dit cultureel watererfgoed.

Toekomstig beleid NGS

De NGS streeft naar verdere bevestiging van de erkenning als autoriteit op het ­gebied van kennis van de cultuurhistorisch-technische aspecten van de Nederlandse gemalen.
Het door de waterschappen betrokken worden bij het ontwikkelen van hun plannen voor de noodzakelijke aanpassing en/of vervanging van de nog bestaande dieselgemalen en overige als waardevol aangemerkte bemalingsinstallaties past hierin en is een wezenlijk aspect in haar voorgenomen beleid voor de komende jaren.

h2>Nog fuctionele verbrandingsmotoren in Nederlandse gemalen - Peildatum september 2017