Stichting en installaties
Het gemaal De Cruquius is gebouwd in opdracht van de toenmalige Staatscommissie van beheer en toezicht over de droogmaking van het Haarlemmermeer. Het gemaal is in 1849 in gebruik genomen na een bouwperiode van bijna twee en een half jaar. Het is genoemd naar de waterbouwkundige en cartograaf Nicolaas Samuel Cruquius (1678-1754).
De installatie bestaat uit acht zuigerpompen die radiaal om de aandrijvende stoommachine zijn geplaatst. De pompen, gemaakt door Fox & Co. te Falmouth, hebben een gezamenlijke capaciteit van 320 m3/min. bij een opvoerhoogte van 5,0m. De aandrijving vond plaats, via acht gietijzeren balansarmen en smeedijzeren trekstangen, door een verticale stoommachine van Harvey & Co.uit Hayle (Cornwall) met een vermogen van 360 pk. Aanvankelijk stonden er zes Cornwall stoomketels opgesteld, evenals de balansarmen gemaakt door Van Vlissingen en Dudok van Heel uit Amsterdam. In 1860 werden er vier ketels bijgeplaatst. In 1888 werden alle ketels door zes Lancashire boilers vervangen.
Na de buitenbedrijfstelling in 1933 werden de ketels verwijderd en was het gemaal niet meer maalvaardig. In 1936 volgde overdracht aan de op 22 oktober 1934 door het Koninklijk Instituut van Ingenieurs opgerichte Stichting De Cruquius die als doelstelling had (en heeft) het gemaal te laten voortbestaan als technisch historisch monument en aan de waterstaat gewijd museum. Hiermee is Museum De Cruquius één van ’s werelds oudste technische musea. Sinds 2002 is het weer mogelijk, met behulp van hydraulische aandrijving, de pompen en de stoommachine te laten bewegen. In 2009 is het gebouw overgedragen aan de vereniging Hendrick De Keyser.

Situatie en ensemble
De Cruquius is één van de drie vrijwel identieke stoomgemalen die zijn gebouwd ten behoeve van de drooglegging van het Haarlemmermeer. Het gemaal is gelegen aan het noordelijk deel van de vóór de drooglegging van de Haarlemmermeer gegraven Ringvaart, nagenoeg tegenover de uitmonding van het Spaarne. Watertoevoer vond plaats via de Kruisvaart, nu een doodlopende watergang in het huidige lozingsysteem van de polder. Het door de pompen opgevoerde water werd, via een houten stortvloer met aansluitende uitstroomkokers, geloosd op de Ringvaart. De vroeger in de uitstroomkokers aanwezige waakdeuren zijn verwijderd en de uitstromingen zijn dichtgemaakt. Na het droogvallen van het meer bleef het gemaal in gebruik als poldergemaal tot het door de capaciteitsvergroting van de zustergemalen Leeghwater en Lynden en wijzigingen in de waterhuishoudkundige situatie in 1933 overbodig werd.

Gebouw
De onderbouw van het gemaal bestaat geheel uit een op houten palen en kespen gefundeerde gemetselde constructie. Het, in neogotische stijl ontworpen, hierop rustende gebouw bestaat uit een in twee bouwlagen opgebouwde machinekamer met een ronde plattegrond en een, via een tussenlid met schoorsteen, aansluitende rechthoekige ketelruimte. Deze ruimte werd rond 1860 aan weerszijden vergroot met trapeziumvormige zij-ketelhuizen die over de doorstroom kokers werden geconstrueerd om vier extra stoomketels bij te plaatsen. Aan de oostzijde van het gebouw is in 1996 een nieuw, grotendeels ondergronds, entree- en dienstruimten gebouw gerealiseerd. Hierin bevinden zich ook de hydraulische installaties waarmee het pompsysteem in werking kan worden gesteld. De dragende gevels zijn uitgevoerd met in kruisverband gemetselde roodbruine baksteen. Aan de bovenzijde zijn de gevels voorzien van gemetselde met stucwerk afgewerkte kantelen. De diverse gevels zijn voorzien van spitsboogvensters. In de tweede bouwlaag van de machinekamer fungeren zij tevens als doorvoeropening voor de balansarmen. De machinekamer is met een plat mastiekdak afgewerkt (oorspronkelijk was dit een loden dak). De ketelruimten hebben flauw hellende zadeldaken met grijs gesmoorde pannen.

Waardestelling
Het gemaal De Cruquius is van bijzondere cultuurhistorische betekenis als symbool voor de drooglegging van het Haarlemmermeer: het markeert bij uitstek de start van de Industriële Revolutie in Nederland. Het goed geconserveerde en bijzonder vormgegeven gebouw huisvest de grootste verticale-stoommachine die ooit is gebouwd. Voor de bemalingsgeschiedenis van Nederland is het gemaal van belang vanwege de toepassing, en laatst overgebleven voorbeeld, van een gemaal met zuigerpompen. Ook de stoommachine is de laatst overgebleven verticaal werkende machine in een gemaal.