Stichting en installaties
Het gemaal IJmuiden werd in 1975 gesticht naast de uit 1940 stammende spuisluis en het even verderop gelegen scheepvaartsluizencomplex in het Noorzeekanaal. Het gemaal werd uitgerust met een geheel nieuw pompconcept, waarbij een horizontale schroefpomp en de elektrische aandrijving in één ophijsbare unit zijn ondergebracht. Deze zogenoemde bulbpomp wordt onder water gelaten in een tussen de horizontale zuig- en perskanalen gesitueerde betonnen schacht die een integraal onderdeel is van de onderbouw van het gemaal, en stuwt vanuit die positie het water rechtlijnig door het gemaal. Bij de bouw werd het gemaal uitgerust met vier van deze bulbpompen met een capaciteit van 40 m³ water per seconde elk, bij een opvoerhoogte van 1,2 meter. De door Stork vervaardigde pompeenheden werden aangedreven door 1000 kW sterke Heemaf asynchrone wisselstroom-elektromotoren met frequentieomvormers die de netfrequentie van 50 Hertz omzetten naar de benodigde 16,5 Hz. Twee frequentieomvormers werden uitgerust met een extra motor met lager toerental, waardoor een frequentie van 12,3 Hertz kon worden opgewekt. Hiermee kon de capaciteit van twee pompen verlaagd worden tot 28 m³ water per seconde; de benodigde capaciteit om het met het schutten van de scheepvaartsluizen meegevoerde zoute water weer uit te slaan.
In de periode 2001-2004 werd de capaciteit van het gemaal vergroot, door twee aan het oorspronkelijke pompconcept identieke bulbeenheden met een capaciteit van 50 m³ water per seconde bij te plaatsen. De hierin opgenomen pompen werden vervaardigd door Nijhuis pompen BV en de 1540 kW sterke elektromotoren en frequentieomvormers door ABB.

Situatie en ensemble
Het gemaal maakt deel uit van de hoogwaterkering en werd in verband met de risico’s van de stroming voor de scheepvaart gesitueerd tussen de al bestaande spuisluis in het Noorzeekanaal uit 1940 en de Hoogovenhaven. Ten zuiden van de spuisluis bevindt zich het uit 1876-1928 stammende complex van scheepvaartsluizen. Het bemalingsgebied omvat via het Noorzeekanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal een groot deel van de beheersgebieden van de Hoogheemraddschappen Amstel, Gooi en Vecht, Rijnland, Hollands Noorderkwartier en De Stichtse Rijnlanden. Via sluizen bij Schellingwoude en Wijk bij Duurstede is er tevens een ongeveer even groot gebied dat indirect van afwatering via het gemaal bij IJmuiden gebruik maakt. Dit gebied omvat onder andere het Markermeer, de Flevopolder en een groot deel van de provincie Utrecht. Het gemaal was vanaf de ingebruikname het grootste van Europa en is dat nog steeds.

Gebouw
Het gemaalgebouw is geheel opgetrokken uit gewapend beton. De onderbouw bevat de zuig- en persleidingen en de pompschachten. In de daarop geplaatste bovenbouw bevinden zich de ruimten voor de technische installaties, de controleruimte, de computerruimte, diverse kantoorruimten en de montage- en onderhoudshal. Deze is ruim 20 meter hoog en wordt aan beide zijden afgesloten door roldeuren. Hierop sluit de betonnen draagconstructie aan van de bovenloopkraan waaraan de pompeenheden zijn bevestigd. Over de instroomkokers van de sluis en het gemaal loopt een doorgaande weg die het complex ontsluit. Het ontwerp van het gebouw is vervaardigd door architectenbureau De Vlaming, Salm en Fennis. De in 2004 uitgevoerde aanpassingen kwamen tot stand naar ontwerp van Aletta van Aalst & Partners Architecten.

Waardestelling
Het gemaal IJmuiden is van belang voor de geschiedenis van de bemaling in Nederland als grootste gemaal van Europa, met een uniek en innovatief pompconcept. Een enorm gebied wordt direct of indirect door dit gemaal drooggehouden. De cultuurhistorische waarde wordt verhoogd door het ensemble met het als rijksmonument beschermde complex van spui- en scheepvaartsluizen.